Atık Verilerine Genel Bakış
Dünya ve Türkiye'deki atık yönetimi verilerinin detaylı analizi
Küresel Gıda İsrafı
Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) bildirimine göre dünyada insan tüketimi için üretilen gıdaların üçte biri tedarik zinciri boyunca çöpe gitmekte, çıkan atığın değerinin 1,3 trilyon dolar olduğu düşünülmektedir. Toplam atığın yalnızca üçte biri ile küresel açlık probleminin tamamını çözülebilmekte ve bu atığın yaklaşık 800 milyar dolarlık kısmı kurtarılabilir atıktan oluşmaktadır.
Türkiye'de Atık Ölçeği
TÜİK Atık İstatistikleri, 2022 verilerine bakıldığında ülkemizde yaklaşık 110 Milyon ton atık oluştuğu görülmektedir. Bu miktarın yaklaşık 80 milyon tonu tehlikesiz atıklardan oluştuğunu görüyoruz. Tehlikesiz atıkların %5'i gıda ürünlerinden oluşmakta. Gıda atıklarının ekonomik etkisinin yaklaşık 300 milyar TL olduğu tahmin edilmektedir.
Geri Kazanım Başarıları
- 29,3 milyon ton kağıt-karton
- 7,8 milyon ton plastik
- 2,9 milyon ton cam
- 3,7 milyon ton metal
- 16,2 milyon ton organik ve diğer atıklar
Çevresel Kazanımlar
- 2,6 milyar kWh enerji tasarrufu
- 819 milyon m³ su tasarrufu
- 104 milyon m³ depolama alanı tasarrufu
- 5,9 milyon ton sera gazı salımı önlendi
- 127 milyon varil petrol tasarrufu
Türkiye'de Gıda İsrafı Ölçeği
Gıda tedarik zincirindeki dağıtım ve tüketim fazlasından kaynaklanan gıda kayıp ve israfı yaklaşık olarak yılda 23 milyon ton olarak tahmin edilmekte. Yalnızca ev dışındaki gıda işletmelerinden çıkan atığın tüketilebilir değeri 30 milyar TL'yi aşmaktadır.
Türkiye'de Gıda İsrafı Ölçeği
- Toplam gıda israfı yılda yaklaşık 23 milyon ton ("gıda israf vakfı" verisi) (trthaber.com, aa.com.tr)
- Bunun yaklaşık %35'i – yani 8 milyon ton – sofraya ulaşamadan kayboluyor
- Bu israfın evsel (hane) kısmı yılda 7,7 milyon ton olarak ölçülmekte
- Kişi başına yıllık 93 kg yiyecek atığı demek (aa.com.tr)
Ambalajlı Gıdalar Özelinde Dikkat Çekenler
1. Etiket ve Tarih Karmaşası
Gıda Güvenliği Derneği verilerine göre:
- Tüketicilerin %72'si, "son tüketim tarihi (STT)" ile "tavsiye edilen tüketim tarihi (TETT)" farkını net anlayamıyor
- Bu yüzden TETT geçmiş ürünler bile atılabiliyor (ggd.org.tr)
Sonuç: Etiketleme kafa karışıklığı, ambalajlı gıdalarda gereksiz atık oranını artırıyor.
2. Ambalajın Koruyucu Etkisi İkili
Ambalaj, gıda kayıplarını azaltabilir:
- TGDF'ye göre ambalajlı satış, özellikle meyve–sebze gibi kolay bozulan kategori için israfı düşürüyor (aa.com.tr)
- Ancak yanlış anlaşılmış tarihler yüzünden ambalajlı ürünler de atılıyor
Verinin Özüne Dair Yorum
1. Yuvarlanan Etkiler:
- Ambalajlı ürünlerin bozulmadan raf ömrü uzar, ancak etiket kafası bu kazancı azaltabilir
- Bu nedenle, "ambalajlı = israf önleyici" denklemi, ancak tüketicilerin tarihleri doğru anlamasıyla işler
2. Ekonomik ve Çevresel Yük:
- Yılda 23 milyon ton gıda atığı, aynı zamanda büyük bir ekonomik ve karbon ayak izi anlamına gelir
- Ambalajlı gıdaların sağladığı ömre rağmen, tüketim alışkanlıkları bu avantajı gölgeleyebilir
3. Politika Önerileri:
- Etiket standardizasyonu: STT/TETT farkının net gösterilmesi, sadeleştirilmesi
- Tüketici eğitimi: Tarih terimlerinin anlaşılması için broşür, medya kampanyası, alışveriş rehberi
Önerilen Strateji
Adım 1 - Etiket Reformu: Tarih sınırlarını netleştirmek için STT/TETT ayrımı ve ikon/renk kodlarıyla vurgulamak
Adım 2 - Farkındalık Kampanyası: Tüketici bilinçlenmesi için televizyon, sosyal medya yoluyla tarih finallerinin açıklanması
Adım 3 - Orantılı Mağaza Uygulamaları: Alışveriş planlaması teşviki için "Son tüketim bu hafta" etiketli köşeler; fırsat/indirim kampanyaları
Adım 4 - İzleme–Değerlendirme: Etki ölçümü için satış sonrası analiz: etiket anlaşılma oranı, atık düşüşü küresel göstergelerle karşılaştırılmalı
Sonuç
Ambalajlı gıdalar, teoride atığı azaltacak güçlü araçlar sunar. Ancak Türkiye'de yaşanan büyük çaplı gıda israfının (~23 milyon ton/yıl) temelinde, tüketici davranışları ve etiket karmaşası yer alıyor. Bu açığı kapatmak için etiket reformu ve tüketici eğitimi, pratikte büyük fark yaratabilir.
Sürdürülebilir Atık Yönetimi İçin Gelecek Projeksiyonları
Büyüme Hedefi
T.C. Ticaret Bakanlığı'nın 2018 Türkiye İsraf Raporu'na göre 2050 yılında gıda üretiminin küresel olarak %50 oranında artacağı belirtilmektedir.
Biyoaktif Çözümler
Et, süt ve deniz ürünlerinin kolay bozulmaması ve kalitesinin etkin bir şekilde korunması amacıyla, gıda atıklarından elde edilen doğal biyoaktif bileşiklerin kullanıldığı, biyolojik olarak parçalanabilen, akıllı filmler de üretimin de artması beklenmektedir.
Döngüsel Ekonomi
Atıklardan elde edilen biyoaktif bileşenlerin hayvan yemi olarak kullanımı da daha yaygın olan bir uygulama olacağı görülmektedir. (Georganas ve diğer, 2020)